خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا)، شعبه خراسان رضوی، در این سلسله نوشتارها که توسط محقق ارجمند، حسن جمشیدی مدیرگروه پژوهشی فلسفه جهاددانشگاهی مشهد به رشته تحریر در آمده است، به واشکافی چند رویکرد به نهضت عاشورا می‌پردازد.
یکی از رویکردهایی که در رابطه با واقعه عاشورا بیان شده برخورداری حسین(ع) از روحیه ماجراجویی و عصیانگری است. بدین معنا که عده ای می گویند امام حسین(ع) از خصلت و خصوصیت یک فرد و شخص عادی برخوردار نبود. بلکه او دارای خلق و خوی خاص و ویژه‌ای بود. از تعرض به دیگران و تعارض با آنها خوشش می‌آمد. این رویکرد نوعی واشکافی روانشناسانه از شخصیت حسین(ع) است. و به ریشه‌های روحی و روانی ماجرای کربلا و سرداران آن می‌پردازد.
سید جعفر شهیدی در کتاب قیام حسین(ع) پیش از آنکه رویکرد خود را باز بگوید از چنین رویکردی این‌گونه پرده بر‌می‌دارد:
" … و نه چون بعضی شرقیان شیفته تاریخ نویسان اروپای قرن نوزدهم او را نا‌‌راضی، ماجراجو و عصیانگر رژیم ملی عربی دمشق می‌دانیم." (۱)
نویسنده در فصل نخست کتاب خود به رویکردی اشاره می‌کند که بر اساس آن حسین بن علی(ع) هدف و غایتی را دنبال نمی‌کرده و در پی چیزی و دست یافتن به چیزی نبود بلکه در یک فرصت فراهم آمده آن روح سرکش و عصیانگر غلیان می‌یابد و او سر به شورش بر‌می‌دارد. در تبیین این رویکرد سید جعفر شهیدی چنین می‌نگارد:
« فراموش نمی‌کنم که شبی را با استاد سالخورده مصری دکتر عبدالله عنان استاد تاریخ بر بالکن مهمانخانه تلمسان( مرکز ایالت تلمسان) در الجزایر نشسته بودیم. سخن از کربلا و نهضت حسین(ع) به میان آمد. این پیرمرد مسلمان سالخورده که عمر خود را در تاریخ اسلام سپری کرده است چه ناسنجیده سخن گفت: چرا به حسین لقب ابوالشهداء داده‌اند؟ او که شهید نیست! تا چه رسد که سالار شهیدان باشد! او مردی بلند پرواز بود که خود را به کشتن داد!» (۲)
ارائه‌ این تحلیل و رویکرد بیشتر همچنانکه گفتیم مبتنی بر کالبد شکافی روحی و روانی چهره‌ شاخص ماجرای کربلا است. بدین معنا که او یک فرد عادی و معمولی نبوده است. بلکه برخوردار از یک روح عاصی و ناآرامی بوده که در یک فرصت و موقعیت، سر برداشته و شورش کرده است. نگاه آنها به قیام حسین(ع) نه یک قیام و یا یک اعتراض است بلکه نگاه شورشی به آن دارند و حسین(ع) را یک شورشگر می‌دانند. وی حتی جنگهای صفین و جمل و نهروان را از همین منظر می‌نگرد و مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.
گرچه شاید بتوان در تاریخ اسنادی و روایاتی پیدا کرد که بتواند بیانگر روح سرسخت حسین بن علی(ع) باشد و شاید بتوان در نگاهی ژرف به زندگی حسن(ع) و حسین(ع) دو برادری که در یک دامان پرورش یافته‌اند و در یک خانواده تربیت شده‌اند تفاوتهایی دید. شاید نشود آن روح آرام صلح جوی حسن(ع) را در سیمای حسین(ع) شاهد بود ولی باید توجه داشت که آن آرامی - در حسن - و ناآرامی ـ در حسین - مبتنی بر نوعی منطق و معیار حق و باطل بوده است نه آن که به صورت مطلق و بدون انگیزه در هر دم و لحظه‌ای ظهور و بروز بیابد!
داشتن روحیه عصیانگری اگر دلیلی بر شورشگری حسین(ع) و بی‌انگیزه بودن قیامش باشد باید که این روح و روحیه در دوره معاویه نیز ظهور و بروز می‌یافت. چون بستر تا اندازه‌ای برای عرصه عصیانگری فراهم بود و مجال برای بروزش بیشتر و مساعدتر بود. نه پدر هست و نه برادر. اما او سکوت می‌گزیند و لب بر نمی‌آورد.
از دوره‌’ شهادت پدر و آغاز خلافت معاویه او می‌توانست سر به شورش بردارد. اما او چنین نکرد. زیرا برادر مهتر خود را سزاوار هر تصمیم می‌دانست و خود را پیرو و مطیع او می‌دید. حتی پس از درگذشت برادر نیز دست به اقدامی نزد.
با روی ‌کار آمدن یزید آن هم با شیوه‌ای نامرسوم و نا مأنوس که برای اولین بار در این ۶ دهه از تاریخ پیدایش اسلام صورت گرفته است که در زمان حیات خلیفه برای فرزند آن هم به شیوه‌ی سلطنت موروثی بیعت بگیرند، او به مبنا و روش هر دو معترض است. ضمن آن که اصلا یزید را شایسته نمی‌داند بلکه او را فردی فاسد و مفسد می‌داند.
تحلیلی که عبدالله عنان ارائه می‌دهد بیشتر یک ادعا است تا یک تحلیل تاریخی مستند آن هم حتی به حداقل سندهای تاریخی. ناگفته نماند که این رویکرد بیش و پیش از آنکه توصیف شخصیت و چهره شاخص قیام عاشورا باشد، بیانگر یک معضل اساسی درونی در خود تحلیلگر است. ما قصد واشکافی شخصیت عبدالله عنان را نداریم ولی آنچه او به عنوان یک رویکرد ارائه داده است باید یک مبنی و مستند داشته باشد. حال که سخنان او مبنای تاریخی ندارد. پس باید در واشکافی به مستندات دیگری توجه داشت. او استاد تاریخ است و کم بیهوده نمی‌گوید. شاید رویکرد غیر مستند او بر اساس برخورد و کشمکش با یک همکار مصری باشد. دقت شود که او به ابو الشهدا بودن حسین (ع) معترض است. لازم است بدانیم که در کشورهای عربی کتابی با همین نام و عنوان - ابو الشهداء - چاپ و نشر پیدا کرد و به شدت مورد توجه قرار گرفت.
عباس عقاد نویسنده مشهور مصری کتابی در باره قیام امام حسین(ع) به نگارش در آورد و با نام و عنوان ابوالشهداء منتشر شد. این کتاب در سراسر قلمرو اسلامی و به خصوص کشورهای منطقه‌ها و منطقه‌های شیعه نشین جایی باز کرد و به فارسی هم ترجمه شد. نشر این کتاب که مورد توجه قرار گرفت بر شهرت عقاد افزود و به او موقعیت برتری بخشید و همین موقعیت و برتری دیگران را به واکنش وا داشت از آن جمله عبدالله عنان که هیچ تاب و تحمل نیاورد و حسادت او را به تحریف تاریخ واداشت. مدعای او بلکه رویکرد انتقادی و مغرضانه او به حادثه عاشورا بیشتر به جهت حقد و حسدی بود که پیش از این نسبت به هم پیشه خود - عقاد- داشت تا اینکه به خاطر شخصی باشد که کتاب به نام او - حسین(ع) - نگارش یافته است. (۳)
صالحی نجف آبادی در تبیین این رویکرد آورده است: «گروه دیگری از اهل سنت به حرکت امام با چشم انتقاد نگریسته و گفته‌اند: جنبش حسین بن علی(ع) یک شورش ابتدایی حساب نشده بود که لازم بود حکومت وقت برای حفظ نظم و آرامش آن را سرکوب کند!. این گروه در این باره حدیثی از رسول خدا(ص) بدین صورت نقل می‌کنند که من اراد ان یفرق امر هذه الامة و هو جمیع فاضربوه بالسیف کائنا من کان. کسی که بخواهد میان امت اسلامی تفرقه بیندازد با شمشیر سرکوبش کنید هر کس می‌خواهد باشد. اینان حدیث مزبور را با قیام امام حسین(ع) تطبیق می‌دهند.» (۴)
۱- سید جعفر شهیدی، کتاب قیام حسین(ع)، صفحه ۷
۲- همان - صفحه ۱۱۹
۳- همان - صفحه ۱۲۰
۴- صالحی نجف آبادی - کتاب شهید جاوید - صفحه ۱۳

حسن جمشیدی خراسانی یک پژوهشگر و مدرس فلسفه در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، با اشاره به اینکه « دو نوع امامت وجود دارد، امامت در آیات و روایات و دیگری در افکار عمومی» اظهارکرد: امامت به معنای الگو و معیار و انسان کامل است. انسان هرکاری انجام می‌دهد، باید طبق آن الگو باشد. اگر انسان پیرو او شود سود و اگر پیرو نباشد، زیان دیده است که در هر دو صورت برای امام فرقی نمی‌کند.

وی افزود: تصور امامت در جامعه ما، حکومت حاکم است و حال آن که حاکم با امام در اعتقاد شیعه متفاوت است. حاکم در برابر محکوم و امام در برابر امت است. امامان ما، امام بودند اما حاکم نبودند و تنها حضرت امیر المومنین(ع) در حدود ۵ سال حاکم و خلیفه بودند اما ایشان بعد از پیامبر امام بودند و باید گفت امامت مقوله جدا و متفاوت از حکومت است.

این پژوهشگر ادامه داد: حکومت امور قراردادی و تجربی است و کار اصلی آن ایجاد امنیت است که در فلسفه سیاسی به تفصیل آن سخن می گویند. امامت منسوب از طرف خداوند است و محل بحث آن فلسفه سیاسی نیست، بلکه علم کلام یا عرفان است و امام کسی است که ما را به سمت خدا فرا می خواند و هدایت و راهنمایی می‌کند تا ما به سعادت برسیم و باید به این نکته نیز اشاره کرد که غایتش سعادت و وسیله‌اش هدایت است.

جمشیدی خراسانی با اشاره به اینکه برخی افراد اصرار دارند که برادران و خواهران اهل سنت را مقابل امیرالمومنین(ع) قرار دهند، در صورتی که اهل‌سنت به اهل‌بیت و به خصوص امیرالمومنین(ع) احترام می گذارند، عنوان کرد: بعضی اعتقاد دارند که پیامبراکرم(ص) امام علی (ع) را در روز غدیر به عنوان حاکم انتخاب کردند. دعوای بین اهل‌سنت و شیعیان در خصوص درک معنایی ولایت است. همه اهل سنت امام علی(ع) را دوست دارند و او را بهترین صحابه پیام اکرم دانسته و نسبت به همسر و دخت گرامی پیامبراسلام حرمت زیادی قائل هستند.

این پژوهشگر ادامه داد: باید حادثه غدیر بالاتر و فراتر از حکومت، حاکمیت، دولت، قدرت و سیاست دانست. نباید بگذاریم غدیر از منزلت اصلی‌اش فرو بکاهد.

وی با اشاره به اینکه غدیر در بین جامعه اسلامی مهجور نیست و مراسم‌های جشن برای احیای غدیر است، بیان کرد: در خصوص سید باید دو مقوله از یک‌دیگر تفکیک شود. سیدهایی از نسل فرزند امیرالمومنین(ع) هستند که سید علوی نام دارند و سیدهایی که از نسل فاطمه زهرا(س) و امام حسن و امام حسین(ع) هستند. بخشی از سیدها از نسل بنی هاشم‌اند که عناوین گوناگونی دارند. طبیعی است که سادات در بین مردم منزلت متفاوت دارند. این عناوین عبارت از «سید، شریف و میرزا و...».

جمشیدی خراسانی خاطرنشان کرد: سیدها به دلیل اینکه اجداد مشخص و شجره شفاف، قابل احترام هستند. اجداد ایرانیان حدودا تا هفت نسل آن‌ها مشخص بوده و بعد از آن چندان مشخص نیست، چرا که در گذشته ایران جنگ‌های زیادی داشته است و قبیله‌ها بعد از جنگ برای زندگی در ایران می‌ماندند اما سلسله اجداد افراد سادات مشخص و نژاد آنان کاملا پاک است. سادات در بین مردم از احترام خاصی برخوردار است، چرا که قوم برگزیده هستند.

وی تاکید کرد: باید توجه داشت که بعضی از سادات مدعی هستند که دیگران به آن‌ها احترام بگذارند. این رفتار تکبر و غرور است. مردم باید به سادات احترام بگذارند اما نباید سادات توقع احترام داشته باشند چرا که احترام از سوی مردم با توقع احترام از مردم متفاوت است. مردم به یک‌دیگر احترام می گذارند، اما مردم حق ندارد تا دیگران به آن‌ها احترام بگذارند. شرط بزرگی تواضع و فروتنی است.

جمشیدی در ادامه اظهارکرد: دید و بازدید در عید غدیر سابقه زیادی ندارد. در گذشته آیینی برای غدیر بوده و دعاهایی که متدینین می‌خوانند اما دید و بازدید در عید غدیر و به دیدار سادات رفتن عرف نبوده است. در بعضی از کشورها، شیعیان به دیدار بزرگان می‌روند اما الزاما نباید به دیدار سادات رفت. دیدار با سادات زنده کردن ۱۴۰۰ سال خاطره سادات و ائمه است. در روز عید غدیر، مردم روستاهای ایران به دیدار بزرگان رفته و عید را تبریک می‌گویند. شعیان در این بازدید‌ها جمله «الحمد لله الذی جعلنا من المتمسکین بولایه امیر المومنین» زمزمه می کنند. یکی از آداب و ایین جالب در روز عید غدیر پیوند اخوت بین اهل ایمان است که به این کار اصطلاحا دست برادری یا خواهری گفته می‌شود.

این پژوهشگر عنوان کرد: احترام‌گذاشتن به غدیر برای زنده کردن و آشنا شدن با واقعه غدیر و توضیح آن به دیگران است و برخی افراد سعی دارند از غدیر، مانند برخی از آداب و رسوم دیگر محتوا را بگیرند و تنها شکل و ظاهر آن را نگهدارند. غدیر فرصتی است که با مقام و شان امامت آشنا شده و اتفاق غدیر را تحلیل و نه تجلیل کنیم.

جمشیدی افزود: افراد، بیش از آن که زندگی ائمه معصومین را برای ما تحلیل کنند، زندگی آنان را برای ما توصیف و تجلیل کردند و باید به تحلیل و بازاحیای زندگی ائمه برگردیم.

انتهای پیام

حسن جمشیدی، پژوهشگر و مدرس فلسفه، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، اظهار کرد: مقوله اخلاق یکی از مباحث مهمی است که دین اسلام درباره آن تأکید فراوانی داشته است و گوهر دین اخلاق است، اما متأسفانه در کشور ما مقوله‌ای ناشناخته شده است. بنابراین با توجه به این مقوله و مهم پنداشتن آن می‌توان شاهد جامعه‌ای سالم‌تر و البته با رشد بیشتری بود.

این مدرس فلسفه بیان کرد: همانگونه که امروزه در حوزه اقتصادی با مشکلاتی مواجه هستیم، باید بدانیم که در حوزه اخلاق نیز دچار مشکلاتی هستیم. به عنوان مثال غیبت می‌کنیم اما با چیستی آن آشنا نیستیم چرا که برایمان توضیح نداند که غیبت چیست، کجا اتفاق می‌افتد و در چه صورت می‌توان حرفی را غیبت دانست. هیچ چیزی به اندازه رعایت اخلاق دشوار نیست و هیچ چیزی هم به اندازه اخلاق نمی‌تواند برای ما ثمربخش باشد، زیرا اخلاق به آدمی حیثیت، شرف و انسانیت می‌بخشد که بی‌توجهی به آن موجب سست شدن اینگونه اموری که در پی اخلاق برای فرد به وجود می‌آید، می‌شود.

جمشیدی در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان در حوزه دین برای حفظ برخی از مسائل، اخلاق را زیر پا گذاشت، اظهار کرد: فردی که زنده، باهوش و عاقل است، تمامی کارهایی را که انجام می‌دهد، براساس بایدها و نبایدهایی است که به آن‌ها پای‌بند بوده و آن‌ها را در رأس امور قرار داده است و همواره این بایدها و نبایدها، براساس تحقیقاتی که از ۶ پایگاه نشئت می‌گیرد، انجام می‌شود.

معضلاتی که جامعه ما با آن مواجه است

این پژوهشگر با اشاره به معضلاتی که جامعه ما با آن مواجه است، تصریح کرد: در این خصوص ابتدا به معضل مهم جامعه که همانا اخلاق است می‌پردازیم، اما آیا آنگونه که باید، همه مردم با این مقوله آشنا هستند و مفهوم آن را می‌دانند؟ قطعاً بسیاری از افراد با این مفهوم، آشنایی ندارند زیرا هیچ کاری که در جهت کمک به این امر مهم صورت نگرفته است. در فلسفه اخلاق باید کارهای زیادی صورت گیرد، چرا که حرکت کردن در این راستا می‌تواند منجر به ماندگاری کار شود، مانند اینکه فردی به دلیل قرار گرفتن در شرایط خاصی مجبور می‌شود که دروغ بگوید تا ارزش کار خود را ماندگار کند، چراکه متأسفانه در جامعه ما قوانین به گونه‌ای هستند که به بداخلاقی پاداش داده می‌شود.

جمشیدی با بیان اینکه دینی که ما به آن معتقدیم، گوهری دارد که باید با چیستی آن آشنا باشیم، تصریح کرد: سؤال اینجاست که آیا گوهر دین تنها حج رفتن، نماز خواندن ویا انجام عبادت است؟ که قطعاً اینگونه نیست و در کنار این کارها، امور دیگری هستند که باید آن‌ها را انجام دهیم. در حالی که مقوله مهم دیگری به نام اخلاق وجود دارد که دین اسلام نیز درباره آن تأکید بسیاری داشته است. پس اگر به عناصری مانند امامت، معاد، توحید و نبوت، که از جمله اصول مهم دینی هستند، آنها ایمان داریم، باید از این عناصر در جهت رسیدن به مقوله بسیار مهم اخلاق استفاده کنیم.

این مدرس دانشگاه تأکید کرد: مشکلات اساسی کشور را تحریم‌هایی که وجود دارد و حتی عملکرد برخی از مسئولان نمی‌دانم، بلکه اخلاق می‌دانم چرا که در جامعه ما به اخلاق توجه نمی‌شود و این بی‌توجهی باعث شده که چنین مهمی در جامعه ما گم شود، در حالی که باید به مهم بودن چنین مقوله‌ای پی برد و کاری کرد که در جامعه دیده شود. بنابراین با توجه به این امور و در نظر گرفتن آن‌ها می‌توان شاهد جامعه‌ای سالم‌تر و با رشد بیشتر بود.

تنها مقوله‌ای که بشر با آن توافق دارد

وی تصریح کرد: جالب اینجاست که اخلاق، تنها مقوله‌ای است که بشر با آن توافق دارد، زیرا فردی را نداریم که بر این باور باشد که خیانت، دروغ، دزدی، تهمت و سایر کارهایی که در چارچوب اخلاق قرار نمی‌گیرند، خوب هستند و در این میان می‌توان گفت که همواره ویژگی‌ای که اخلاق دارد، این است که فرد می‌داند که چه کاری خوب و چه کاری بد است. فردی عملی را انجام می‌دهد به دلیل اینکه خودش آن کار را دوست دارد که گاهی در این راستا شرع را بهانه‌ای برای انجام کار خود می‌داند. همچنین علاوه بر این موضوع نیز در جایی در راستای کاری که انجام می‌دهد از ایمان نیز یاد می‌کند، لذا اخلاق مقوله‌ای است که از سوی خود افراد انجام می‌شود و همه افراد هم متوجه این امر می‌شوند که سخن و رفتارشان درست و یا اشتباه است.

این مدرس فلسفه اظهار کرد: خداوند در آیه ۲۵ سوره حدید می‎فرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» این آیه با وجود اینکه روشن بوده و پیچیدگی ندارد، اما متأسفانه به خوبی معنا نشده و همواره یکی از آیاتی است که آمدن پیامبران برای ما را در راستای برقراری عدالت بشارت می‌دهد. در واقع آن‌ها آمدند تا عدالت را برقرار کنند و از طرفی کاری کردند که مردم نیز عدالت را اجرا کنند و همواره مردم را در این مسیر نیز هدایت و راهنمایی کردند. اما منظور از اینکه مردم عدل را برپا دارند چیست؟ چیزی که امروزه برخی از علما و همچنین برخی از افراد به آن معتقدند این است که انبیا آمدند تا عدالت را اجرا کنند، در حالی که اینگونه نبوده و در واقع آن‌ها آمدند تا مردم را در جهت اجرای عدالت راهنمایی کنند.

وی گفت: در واقع منظور از برپایی عدل توسط مردم این است که مردم در جهت اجرا و تحقق عدالت که نمی‌توانند کاری انجام دهند و اگر ساخته، تربیت و اصلاح شوند هدف الهی محقق می‌شود. اگر انسان شایسته‌ای در هر سمتی که بخواهد فعالیت کند، قطعاً انسان خوبی است، اما اگر انسانی که از کودکی کارهای خوبی انجام نمی‌داده در سن بزرگسالی به هر پست و مسئولیتی که برسد، باز هم همان بد بودنش در وجودش باقی می‌ماند و به سمت خوبی‌ها نخواهد رفت.

این پژوهشگر اضافه کرد: البته افرادی هم که در سطح کلان سرقت می‌کنند اگر پرونده‌های آن‌ها را بررسی کنیم شاهد این امر خواهیم بود که در گذشته مجالی برای دزدی پیدا کرده و از قبل هم در این زمینه‌ها دست داشته‌اند و اکنون که بزرگ شده‌اند چنین کاری را می‌توانند به راحتی انجام دهند. بنابراین از این آیه در این راستا استفاده می‌شود که همواره رسالت انبیا، اجرا و تحقق عدالت به صورت مستقیم نیست، بلکه هدف انبیا تربیت و هدایت بشر است. از این رو انبیا آمدند تا انسان را تربیت کنند و از این طریق به دیگران نیز کمک کنند و هنگامی که انسان، تربیت شد تفاوتی ندارد که در چه حوزه‌ای کار می‌کند، بلکه مهم این است که در این میان، انسانی تربیت شده باشد و این انسان‌های تربیت شده زمانی که به پست و سمتی که برسند، موفق‌تر خواهد شد.