شرح عروه، اجتهاد و تقلید 3
زیبا آفرین
مرحوم سید می فرماید: مکلفی که بخواهد به تکلیف دینی و شرعی خودش عمل کند چه در حوزه عبادات و چه در حوزه معاملات از سه حال بیرون نیست: یا باید مجتهد باشد و یا مقلد و یا محتاط.
مجتهد یعنی کسی که با مراجعه به منابع اصلی دینی می تواند حکم شرعی را خودش استنباط کند. در مقابل آن مقلد قرار می گیرد یعنی کسی که با توجه به منابع دینی نمی تواند احکام شرعی را استنباط کند.
کسی که خودش احکام شرعی را استنباط می کند به همان احکامی که استنباط کرده است عمل می کند ولی کسی که قادر به استنباط احکام شرعی نیست؛ چاره کارش این است که به همان مجتهد مراجعه کند. راه دیگری ندارد. البته این که اسم چنین فردی را مقلد بگذارند تعبیر رسایی نیست.
محتاط چه کسی است؟ محتاط کسی که تلاش می کند تا به هر نحو ممکن به دستور شارع عمل کند. اگر می گویند نماز جمعه واجب است بهتر است نماز ظهر هم خوانده شود او هم نماز جمعه می خواند و هم ظهر. اگر گفته می شود که فلان فعل حرام است یعضی می گویند مکروه است. و بعضی شاید فتوا بدهند که مباح است وی از باب احتیاط ترک می کند. شخص مختاط تمامی جوانب امر را ملاحظه می کند که مبادا ذره ای پارا از شرع فرا تر بگذارد یا خدای ناکرده دستوری از شرع روی زمین بماند. اگر یکی بگوید نماز مسافر خاص اتمام است و دیگری بگوید نمازش شکسته است وی احتیاط می کند هم نماز تمام می خواند و هم نماز شکسته.
یک مرتبه فرد سراغ ادله می رود از بین همه ادله آن را که نزدیک به احتیاط است اتخاذ می کند. در این که محتاط فرد سومی غیر از مجتهد و مقلد باشد محل تامل است.
فرد محتاط یک مرتبه سراغ نظرات مختلف فقها می رود و از بین همه نظرات ارائه شده آن را که جامع همه نظرات باشد و به احتیاط هم نزدیکتر است همان را اتخاذ می کند و عمل می کند.
یک مرتبه فرد محتاط سراغ ادله می رود و از بین ادله هر باب روایاتی که همه جوانب را جمع می کند همان را را برمی گزیند.
اگر منظور از محتاط فرد اولی باشد که سراغ نظرات می رود وی خودش مقلد است. و به دنبال نظرات مجتهدین می گردد. و اگر منظور دومی است یعنی سراغ ادله می رود و به اقتضای ادله می خواهد احتیاط کند پس او مجتهد است دیگر فرد سومی نیست. نهایت به جای آن که خود فرد راسا به نظری خاص برسد سعی می کند تا حد ممکن بین روایات جمع بکند. همان کاری که اخباریها می کنند. پس یا مجتهد محتاط است و یا مقلد محتاط.
در نتیجه ما با سومی که نه مجتهد باشد و نه مقلد؛ مواجه نیستیم. بلکه هم مقلد و هم مجتهد می توانند روحیهة احتیاطی داشته باشند. شاید بتوان گفت محافظه کاری در سیساست همان محتاط در فقه است. به نظر می رسد با عنایت به ابهام در مفهوم اجتهاد و تقلید سراغ شق سومی رفته اند که محتاط باشد. اگر مجتهد کسی باشد که می تواند استنباط احکام شرعی بکند و مقلد کسی است که نمی تواند احکام شرعی را استنباط بکند؛ فرد محتاط کجا قرار می گیرد؟ بالاخره یا می تواند استنباط کند و یا نمی تواند. اگر بتواند که می شود مجتهد و اگر نتواند پس مقلد خواهد بود. در نتیجه ما بین مجتهد و مقلد فرد سومی نداریم که بخواهیم برای او تعیین تکلیف بکنیم. بنا بر این در مقام تعیین تکلیف برای مکلف هنگام مواجهه با عمل و اقدام و یا ترک عمل و ترک اقدام چه می شود کرد؟
یک راهش اجتهاد است که فرد برود و مجتهد بشود.
یک راهش هم این است که از مجتهد پیروی کند و مسائل مبتلا به را از مجتهدش بپرسد.
پس محتاط معنا نمی دهد مگر این که بگوییم فرد مسائل گوناگون را از لا به توضیح المسائلها بگردد و پیدا کند و از جمع همه پاسخها همان را که به احتیاط نزدیکتر است عمل کند. پس فرد مقلد است. و یا خود مجتهد چه بسا احتیاط کند. پس ما فرد سومی به عنوان محتاط نداریم. همان مجتهد هم می تواند محتاط باشد. مقلد هم می تواند محتاط باشد. هر محتاطی یا مقلد محتاط یا مجتهد محتاط.
اما کسی که مقلد است نسبت به مسائلی که جزو مشهورات است و عمری با آن سر و کار دارد و به آنها عمل کرده است؛ به همان عمل شیوه رایج عمل کند. اگر به مساله جدیدی برخورد که نمی دانست که چه کند در این مورد باید سراغ مجتهد برود.
جمشیدی خراسانی
https://t.me/joinchat/AAAAAEpeRQ8uK71Mwex1Sg
