شرح فتوحات ابن عربی 11
19- فکان أول اسم کتبه ذلک القلم الأسمى دون غیره من الأسماء: إنی أرید أن أخلق من أجلک یا محمد العالم الذی هو ملکک فأخلق جوهرة الماء فخلقتها دون حجاب العزة الأحمى و أنا على ما کنت علیه و لا شیء معی فی عما فخلق الماء سبحانه بردة جامدة کالجوهرة فی الاستدارة و البیاض و أودع فیها بالقوة ذوات الأجسام و ذوات الأعراض.
قلم که بر اساس اراده و علم الهی به نگارش در آمد نخستین کلمه ای که آن قلم نامی بنگاشت و هیچ اسم دیگری را ننگاشت این بود: ای محمد! من به خاطر تو می خواهم جهانی را بیافرینم که محل فرمانروایی تو است.
از این بیان استفاده می شود که اولین آفریده پیامبر اکرم(ص) بوده است و هم اینک به او خبر می دهد که می خواهم برای تو مملکت و مکان گسترده ای را ایجاد کنم. برای ایجاد مملکت و محل حکمروایی ایشان ابتدا آب را می آفریند. جوهره آب را از سراپرده برافراشته عزت الهی آفرید. تا به این جا فقط خداوند بود و پیامبر بود و اینک که آب را می خواهد بیافریند. پس چیز دیگری وجود ندارد. خداوند که می خواهد جهان را برای استقرار و حاکمیت پیامبر بیافریند خود یکه و تنها است. او در عما بود؟
عما در اصطلاح صوفیه همان حضرت العماء است. یا مقام عما. عما به معنای توده ابرهای نازکی است که بین بیننده و خورشید حائل می شود. توده ابر. چیزی دیده نمی شود ولی می دانید که هست.
در اصطلاح اهل تصوف عماء یا حضرت عما مقام و جایگاهی است که اختصاص بهه خداوند دارد و به آن مقام احدیت یا مقام غیب مطلق هم گقته می شود. جایی که هیچ کس را بدان راهی نیست. چون حضرت حق در پرده جلال است. البته بعضی هم گفته اند عما مقام واحدیت است که منشا اسما و صفات است.
این که شیخ اعظم می فرماید خدای سبحان در عما بود اشاره است به روایتی از پیامبر اکر(ص) که متن حدیث این گونه است:
رواه أحمد:4/11: عن وکیع، عن عمه أبی رزین قال: قلت یا رسول الله أین کان ربنا عز وجل قبل أن یخلق خلقه؟ قال: کان فی عماء ما تحته هواء وما فوقه هواء، ثم خلق عرشه على الماء!! ورواه فی:4/12، و ابن ماجة:1/64/181 ـ 182، و الترمذی: 4/351/5109، و الطبرانی فی المعجم الکبیر:19/207، وغیرهم، ولکن علماءهم ردوه متناً وسنداً، و تشبث به ابن تیمیة (مرکز ابحاث العقائدیه، مساله 8، حدیث الاعرابی الذی استندوا بها علی الجسیم).
این روایت گرچه مشهور است و صوفیه و عرفا فراوان به آن تمسک کرده اند و اصطلاح حضرت عما را نیز جعل فرموده اند ولی اصل روایت از نظر سند محل خدشه است. از حیث دلالت هم در آن مناقشه کرده اند و بیشتر هم فرموده اند که روایت متزلزل است. معنای روشنی ندارد و قابل استناد نیست. تنها کسی که این روایت را مبنا و ماخذ خودش قرار داده ابن تیمیه است. الغرض این روایت همان چیزی است که ابن عربی اصطلاح عما را از آن گرفته است.
گرچه اصل سوال غلط است. خداوند قبل از این که جهان را بیافریند کجا بوده است؟ اینها فکر می کردند که خداوند هم مثل دیگر موجودات نیاز به جا و مکان دارد. پرسشگرهایی از این قبیل یا در مکه بودند و تحت تاثیر فضای بت پرستها و یا در مدینه بودند و تحت تاثیر یهودی ها و مسیحی ها. تلقی آنها از آفریدگار یک شخص معین و دارای هویت و تشخص است. گویا مشکلش با آفرینش عالم حل شد. پیش از این که عالم را بیافریند چه می کرد. کجا بود؟ این فکر می کردند که خداوند مانند دوره گردها پیش از آفرینش خانه به دوش بوده است.
اصلا تلقی اینها از خداوند و آفریدگار تلقی نادرستی است. به بیان دیگر تلقی اینها از هستی تلقی درستی نیست. ما در بحثهای فلسفی خود به تفصیل به نادرست بودن چنین پرسشی پرداخته ایم. به مباحث فلسفی مراجعه فرماید ذیل بحث هستی و وجود. ضمنا حضرت عما را در ذیل شرح فصوص با تفصیل بیشتری عرض خواهیم کرد و نیز در ادامه شرح فتوحات به زودی به عالم عما خواهیم پرداخت.
بعد از آن که خداوند جوهره آب را آفرید آن را تبدیل به تگرگ جامد کرد هم چون گوهری گرد و سفید. و در آن گوهر و حقیقت همه اجسام و اعراض آنها را قرار داد. این گوی و گوهر گرد تابناک اصل و اساس آفرینش جهان بود.
20- ثم خلق العرش و استوى علیه اسمه الرحمن و نصب الکرسی و تدلت إلیه القدمان فنظر بعین الجلال إلى تلک الجوهرة فذابت حیاءً و تحللت أجزاؤها. فسألت ماء وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى ذلک اَلْماءِ قبل وجود الأرض و السماء. و لیس فی الوجود إذ ذاک إلا حقائق المستوی علیه و المستوی و الاستواء. فأرسل النفس فتموج الماء من زعزعه و أزبد و صوت بحمد الحمد المحمود الحق عند ما ضرب بساحل العرش فاهتز الساق و قال له أنا أحمد فخجل الماء و رجع القهقری یرید ثبجه و ترک زبده بالساحل الذی أنتجه فهو مخضة ذلک الماء الحاوی على أکثر الأشیاء.
آن گاه خداوند عرش را آفرید. و بر عرش با اسم الرحمن استیلا یافت. خود نیک می دانید که رحمان صفت عام و فراگیر الهی است و شامل همه موجودات عالم می شود. یعنی همه موجودات عالم از رحمت واسعه الهی برخوردارند. این فراز از سخن حاج شیخ ناظر است به آیه شریفه که می فرماید الرحمن علی العرش استوی( طه آیه5)
آن گاه کرسی را بر قرار ساخت. کرسی مرحله ای پایین تر و از نظر رتبه بعد از عرش قرار می گیرد.
آن گاه دو قدم را بر کرسی نهاد. منظور قدمهای پیامبر اکرم است که در ادامه می فرماید امواج بهخ ساق پای ایشان اصابت کرد. با دیده جلال و عظمت به همان جوهره آب نظر افکند. جوهره آب از روی شرم تمامی اجزائش تحلیل شد. پس آب از پایه های عرش جریان پیدا کرد. لذا در آیه شریفه فرماید و کان عرشه علی الماء.(هود آیه 7) البته بحث آفرینش عرش و کرسی و جریان آب پیش از آفرینش زمین و آسمان است. چیز دیگری در هستی هنوز هستدار نشده بود مگر همان عرش که حقایق برآن استوا و استقرار یافته است. و نیز استقرار یابنده بود و نیز اصل قرار و ثبات همان جا بود. عرش رحمن مرکز و اصل قرار و ثبات در جهان هستی و مرکز همه حقایق عالم است.
خداوند نَفَس یا همان دمیدن را فرو فرستاد پس آب به جریان افتاد و مواج گردید. به پیچ و تاب افتاد. و با امواج سهمگین روی آب کف ایجاد شد. و بر اثر اصابت امواج بر روی هم صدایی تولید شد که به حمد و سپاس محمود حقیقی می پرداخت. ستایشگر محمود واقعی و حقیقی بود.
امواج که سهمیگین بود و به هر سمت و جهت می رفت به سوی عرش در حرکت شد و بر ساحل عرش اصابت کرد. به لرزه در آمد. پایه های عرش نیز زبان به ستایش محمود واقعی و حقیقی گشود. چون امواج به ساق پای پیامبر اصابت کرد فرمود: من احمد هستم.
پس آب شرمگین و خجالت زده از سمتی که آمده بود به همان سو برگشت و پس رفت. چون دو باره خواست که امواج به پیش بیاید کفهای روی خود را در همان ساحل وا نهاد. این کفها منشا و منبع همه آفریده ها است.
