خیام و عبور از معنای زندگی
زیبا آفرین
اجازه بدهید نکته ای که تا به این جا از سخنان خیام یافته ام و ندیدم که بدان اشارتی کرده باشند را برای دوستان باز بگویم. شاید پرده دری باشد ولی گاه باید که چون حلاج برون افکند راز را.
نکته نخست آن که بعضی از افراد دشوار گو و دشوار نویس هستند. اگر جناب محمد تقی جعفر سخن بگوید یا رضا داوری باید اولا خوب گوش بدهید که چه گفتند و بعد هم بگردید دنبال معانی که آنها الفاظش را به کار بردند. بگذریم از این که خود مطلب و محتوا چه بسا دشوار باشد ابن بزرگواران در زخامت و وخامت اوضاع خواهند افزود. البته در نوشته هم این مشکل را داریم مثلا آثار شیخ اشراق اصلا فهم الفاظی که ایشان به کار برده اند چندان راحت و یا ساده نیست. فهمیدنش به قول معروف کار حضرت فیل است. نمونه معاصرش ترجمه آقای ادیب سلطانی از نقد عقل محض کانت. خود کانت که فهمش دشوار است ایشان آن را ریخته در ظرفی که فهمش با کرام الکاتبین است. نمونه دیگرش ترجمه مرحوم شهیدی از نهج البلاغه است که خود نهج البلاغه خیلی راحت نیست بلکه سید رضی عبارت حضرت امیر را به اعتبار فن بلاغت برگزیده است. خود متن نهج را ترجمه مرحوم شهید دشوارتر کرده است.
اما کفایه آخوند خراسانی و یا منظومه ملاهادی سبزواری متنش دشوار نیست بلکه محتوایش دشوار است. اصول فقه مرحوم مظفر متنش بسیار روان است ولی واقعا مطالبش دشوار است. همین دشواری در نهایه الدرایه محمد حسین اصفهانی نیز دیده می شود. عبارات نهایه الدرایه چندان مشکل نیست این عبارات حاکی از محتوایی است که آن محتوا درکش کمی سخت است. البته متن مرحوم مظفر از متن مرحوم محمد حسین اصفهانی ساده تر و راحت تر است.
اما بعضی همان مطالب دشوار را می توانند به زبان ساده تری بیان بفرمایند. بیان ساده این نویسندگان یا گویندگان به گونه ای است که راحت تر می شود فهم کرد نه این که از سنگینی و دشواری اصل محتوا چیزی فروکاسته شود. فتوحات ابن عربی از نظر متن واقعا جزو متنهای دشوار نیست ولی متن ها حاکی از محتوایی است که آن محتوا خیلی ساده و راحت قابل فهم نیست.
خیام را باید دید جزو کدام دسته از گوینده ها و نویسنده ها است. به نظر حقیر در عرصه اشعار باید گفت خیام بسیار ساده نویس و ساده گو است و جالب آن که در بین زبان مفاهمه گرچه شعر را انتخاب کرده است که به جهت پشتوانه خیالی آن کمی مساله در بغرنج می کند ولی او سبک رباعی را برگزید تا هم با کلمات کمتر بتواند معنای بیشتری را برساند و هم خود رباعی نسبت به غزل و قصیده تا اندازه ای بیان ساده تری دارد. به بیان دیگر رباعی همه کس خوان است. شاهنامه فردوسی را باید باسوادی باشد تا پای پله کرسی برای دیگر کرسی نشینان در شبهای سرد زمستان بخواند و یا نقالی کند ولی خیام را در هر کوچه و برزنی می شود خواند و شنید و زمزمه کرد.
گرچه خیام سخنش را به سادگی بیان می کند ولی این سادگی در بیان بدان معنا نیست که سخنش هم ساده است. سخن هیدگر واقعا دشوار است و محتوایش هم دشوار است اگر کسی با زبان ساده تری مساله را بیان کرد دال بر سادگی خود مساله نیست بلکه آن مطلب عمیق را با زبان ساده تری برای من و شما بیان کرده است. این مهارت ساده سازی به گونه ای نیست که اصل محتوا را هم ساده بکند. نه. مطالب خیام به سادگی بیان شده است ولی نمی شود از آن به سادگی گذشت.
به نظر من صادق هدایت گرچه از ستاره های پرفروغ ادبیات ایران است و خود واقعا با نگارش داستان بوف کور سبک جدیدی را در ادبیات فارسی ایجاد کرد و هیچ کس در عرصه ادبیات و داستان نویسی نمی تواند صادق هدایت را نبیند و از او عبور کند. این جفا بر ادبیات فارسی خواهد بود ولی خود صادق هدایت به نظر من ستم بزرگی بر خیام روا داشت که تصویر نادرستی از خیام ارائه کرد. گرچه تلاش کردند تا همین تصویر را از حافظ نیز ارائه کنند ولی تقریبا باید گفت نشد ولی نسبت به خیام تا اندازه ای توفیق قرینشان شد و این ستمی بر متفکران و اندیشمندان است. شان و منزلت خیام را باید پاس داشت. وی متفکری بزرگ و اندیشمندی با نفوذ در فرهنگ و ادبیات این سرزمین است. این با تقویمش بستری برای زندگی فراهم ساخت. و با شعرهایش به زندگی معنا بخشید البته برای کسانی که به دنبال معنای زندگی بودند و هستند و خود خیام از معنای زندگی عبور کرده بود و همه شگفتی خیام در همین یک کلمه بود.
حسن جمشیدی خراسانی
https://t.me/joinchat/AAAAAFh5234GQY9qEzYVSA
