عدم لزوم ترتیب در غسل
زیبا آفرین
چگونگی غسل
غسلهای واجب و مستحب دو شکل بیشتر ندارد:
یا به صورت ارتماسی و یا به صورت ترتیبی است. ارتماسی تقریبا معنا و مفهوم و شکل و صورت آن روشن است. تمام بدن در استخر و یا در رودخانه و منبع آب و یا در دریا و یا در هر جایی که ذخیره آبی وجود داشته باشد و بتواند سر و بدن را بپوشاند انجام می گیرد.
بحث و سخن در غسل ترتیبی است. مرحوم صاحب جواهر در غسل، ترتیب را واجب می داند یعنی اول باید سر و گردن شسته شود و سپس طرف راست بدن و بعد هم طرف چپ بدن.
در مقام استدلال برای ترتب به اجماع استناد کرده است که غیر قابل اعتنا است. زیرا گذشته از این که اجماعی صورت گرفته باشد چون روایت صریح و روشن در این باب وارد شده است پس اجماع استنادی خواهد بود. دیگر وجهی برای رفتن سراغ اجماع نیست بلکه باید سراغ روایات رفت. چون صدوقین و ابن جنید خلاف این نظر را داشته اند. در این رابطه چند روایت است که مورد استناد قرار گرفته است:
1- عن ابی عیدالله(ع) قال: من اغتسل من جنابة فلم یغسل راسه ثم بدا له ان یغسل راسه لم یجد بدّا من اعادة الغسل.
مضمون روایت این است اگر کسی مشغول غسل جنابت شد ولی سرش را نشست. و از ادامه غسل منصرف شد. و بعد خواست که غسل کند به سر نباید اکتفا کند بلکه باید غسلش را اعاده کند.
از ضرورت اعاده در صورت شسته نشدن سر اثبات کرده اند که باید سر شسته شود که اگر سر را می شست و غسل را رها می دهد و بعد لازم نبود دیگر سر را بشوید بلکه بدن را باید می شست. از این که فرموده است غسل را باید اعاده کند لزوم تقدم سر فهمیده می شود.
البته قابل مناقشه است. شاید مراد پیوستگی باشد. بدن را شسته و رها کرده و حالا آمده که سرش را بشوید. امام فرموده باید همه بدنش را دوباره بشوید. روایت بیش از آن که دال بر تقدم راس بر بدن باشد دال بر پیوستگی است.
ضمنا فردی که سوال کرده گویا روالش در غسل همین بوده که بدن و بعد هم سرش را می شسته است الا این که این بار سر را نشسته و بدنش را شسته است.
ضمن این که این روایت به تعبیر صاحب جواهر معتبره است. گرچه ایشان روایت را هم چون صحیح می داند ولی روایت حسن است یعنی در سند آن خدشه است.
2- عن ابراهیم بن عمر الیمانی عن ابی عبدالله(ع) قال ان علیا لم یر باسا ان یغسل الجنب راسه غدوة و یغسل سایر جسده عند الصلاة. (فصل 29 حدیث 3)
رواه الشیخ باسناده عن محمد بن بعقوب.(فصل 29 حدیث 3)
این روایت دلالت بر ترتب نمی کند. اولا غسل کرده و ثانیا برای نماز سر و بعد هم بدنش را شسته است. در این که غسلش صحیح است تردیدی نیست بحث در لزوم تقدم است. و این روایت لزوم را نمی رساند. سوال کننده امام(ع) اشکالی نمی بیند در غسل کسی که اول روز سرش را شسته و بقیه بدنش را برای نماز شسته است. در حقیقت فرد صبح اول وقت سرش را شسته و رفته دنبال کارش تا ظهر که وقت نماز است. برای اقامه نماز مابقی بدنش را شسته است. حضرت امیر(ع) در این فاصله زمانی و شکاف اتفاق افتاده مشکلی نمی بیند. یعنی پیاپی بودن در غسل شرط نیست. بر خلاف وضو که شرط می دانند.
3- روایة زرارة قال: سألت أبا عبد اللّه علیه السلام عن غسل الجنابة فقال: تبدأ فتغسل کفیک الی أن قال: ثم تغسل جسدک من لدن قرنک الی قدمیک الی أن قال: و لو أن رجلا جنبا ارتمس فی الماء ارتماسة واحدة اجزأه ذلک و ان لم یدلک جسده (روایت پنجم باب 26)
رواه زرارة عن أبی جعفر علیه السلام قال: قلت له: رجل ترک بعض ذراعه أو بعض جسده من غسل الجنابة فقال: اذا شک و کانت به بلة و هو فی صلاته مسح بها علیه و ان کان استیقن رجع فاعاد علیهما ما لم یصب بلة فان دخله الشک و قد دخل فی صلاته فلیمض فی صلاته و لا شیء علیه و ان استیقن رجع فاعاد علیه الماء و ان رءاه و به بلة مسح علیه و أعاد الصلاة باستیقان و ان کان شاکا فلیس علیه شیء فلیمض فی صلاته(باب 41 حدیث 2)
عن محمد بن مسلم، عن أحدهما (ع) قال: سألته عن غسل الجنابة فقال: تبدأ بکفیک فتغسلهما ثم تغسل فرجک ثم تصب الماء على رأسک ثلاثا ثم تصب الماء على سائر جسدک مرتین فما جرى علیه الماء فقد طهر.(وسائل باب 26 حدیث 1)
رواه الشیخ باسناده عن الحسین بن سعید عن صفوان و فضاله عن العلا مثله.(همان)
عن زرارة قال: قلت: کیف یغتسل الجنب؟ فقال: إن لم یکن أصاب کفه شئ(2) غمسها فی الماء ثم بدأ بفرجه فأنقاه بثلاث غرف ثم صب على رأسه ثلاث أکف ثم صب على منکبه الایمن مرتین وعلى منکبه الایسر مرتین فما جرى علیه الماء فقد أجزأه.
گرچه در روایت ترتب را بیان کرده است ولی دال بر وجوب نیست. و الا باید گفت ترتب از فرج شروع می شود و بعد سر. در مقام بیان چگونگی انجام غسل است. اول دستهارا بشوید و یعد با دست پاک فرج خود را بشوید و پاک کند و بعد اب روی سر بریزد. آن هم سه مرتبه نه یک مرتبه. سپس طرف راست و طرف چپ را هم دو بار آب بریزد. روایت در مقام بیان مستحبات آن است و الا ضرورتی بر سه و دو بارریختن ندارد. بلکه یک بار کافی است. و علی رغم همه اینها روایت مضمر است. معلوم نیست که زراره از کی نقل می کند.
مرحوم صاحب جواهر می فرماید: فما فی بعض الاخبار مما یشعر بخلافه یجب طرحه او تاویله.
باید پرسید چرا شما ملاک را ترتیب گرفته اید و غیر آن را طرح و یا تاویل و تعبیر می کنید. ملاک شستن تمام بدن است. و این روایات را به اقتضای دست شستن و فرج شستن و... حمل بر استحباب بفرمایید. بهتر است که اول سر و بعد طرف راست و بعد هم طرف چپ شسته شود. این بهتر است تا افراد با دقت عمل غسل را انجام بدهند. اما به اعتبار صحت غسل ارتماسی و تاکید روایات بر صحت غسل در زیر باران و عدم تصریح روایت بر میزان و حجم باران که شاید فقط طرف خیس شده باشد نه در حد و اندازه غسل ارتماسی می فهماند که شستن اعضا و جوارح ملاک است. و الا در روایات که تصریح به سر شده است. صورت جزو سر نیست. سر غیر از گردن است. مشکلات عدیده از نظر ادبی ایجاد خواهد شد
به این روایات دقت شود:
عن أبی عبدالله (ع) فی رجل أصابته جنابة فقام فی المطر حتى سال على جسده أیجزئه ذلک من الغسل؟ قال: نعم. (کافی، ج3، باب صفة الغسل و...
هم چنان که از روایت استفاده می شود بحث ریختن آب است. تقدم و تاخر و ترتیب وجهی ندارد.
عن عبدالله بن سنان، عن أبی عبدالله (ع) قال: اغتسل أبی من الجنابة فقیل له: قد أبقیت لمعة فی ظهرک لم یصبها الماء، فقال له: ما کان علیک لو سکت، ثم مسح تلک اللمعة بیده. (کافی، ج3، باب صفة الغسل و.. حدیث 15).
چنان که صراحت دارد پشت حضرت مقداری از آن خشک بوده است یا فرد پشت آن حضرت را خشک دبده است و به حضرت تذکر می دهد. حضرت نمی پرسد طرف راست یا چپ است. همان محل را دست می کشد و می رود. پس سخن از ترتیب نیست.
و این روایت که صراحت کامل دارد.
2104- 2-وَ عَنِ الْمُفِیدِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِیزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی حَدِیثٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ تَرَکَ بَعْضَ ذِرَاعِهِ أَوْ بَعْضَ جَسَدِهِ مِنْ غُسْلِ الْجَنَابَةِ فَقَالَ إِذَا شَکَّ وَ کَانَتْ بِهِ بِلَّةٌ وَ هُوَ فِی صَلَاتِهِ مَسَحَ بِهَا عَلَیْهِ وَ إِنْ کَانَ اسْتَیْقَنَ رَجَعَ فَأَعَادَ عَلَیْهِمَا مَا لَمْ یُصِبْ بِلَّةً فَإِنْ دَخَلَهُ الشَّکُّ وَ قَدْ دَخَلَ فِی صَلَاتِهِ فَلْیَمْضِ فِی صَلَاتِهِ وَ لَا شَیْءَ عَلَیْهِ وَ إِنِ اسْتَیْقَنَ رَجَعَ فَأَعَادَ عَلَیْهِ الْمَاءَ وَ إِنْ رَآهُ وَ بِهِ بِلَّةٌ مَسَحَ عَلَیْهِ وَ أَعَادَ الصَّلَاةَ بِاسْتِیقَانٍ وَ إِنْ کَانَ شَاکّاً فَلَیْسَ عَلَیْهِ فِی شَکِّهِ شَیْءٌ فَلْیَمْضِ فِی صَلَاتِهِ.
