رباعی 3
زیبا آفرین
قرآن که مهین کلام خوانند آن را
گه گاه نه بر دوام خوانند آن را
برگرد پیاله آیتی هست مقیم
کاندر همه جا مدام خوانند آن را
مهین کلام یعنی کلام بزرگ کلام مقدس و ارزشمند. کلام خدا.
پیاله یعنی ظرف شراب که آن را هفت خط است و به اقتضای طبع و توانایی، افراد تا خط هفتم از آن شراب معرفت می نوشند. بدان پیمانه و ظرف شراب و ساغر نیز می گویند. شبستری گوید دل هر ذزه پیمانه او است. در این بیت منظور همه هستی است. پیاله تجلی ذات یا تعین ذات بر اسماء و صفات است. پیاله معشوق و محبوب و معبود نیز خواهد بود.
آیتی یعنی آیه ای و نشانه ای و منظور رخ یار است. آیه ای از او. نشانه ای از او و یا نشانده او.
مقیم یعنی نگاشته شده و ماندگار و ثابت.
شرح
قرآن هم کتاب خدا و هم کلام خدا است کتاب خدا را باید خواند و کلام خدا را باید شنید.
خواندن قرآن دو گونه است:
می خوانند تا صرفا بدانند.
می خوانند تا بدانند و عمل کنند.
شاعر مقایسه ای کرده است بین قرآن که ظرف آیات الهی است و پیاله که تجلیگاه اسماء و صفات است. تعین ذات به اسم و صفت است. پیاله دایره هستی بلکه تمامی هستی است.
۱. قرآن دارای آیاتی است چنان که گفته اند شش هزار و اندی آیه است در ۱۱۴ سوره و در پیاله که ظرف هستی است و فقط یک آیه دارد و همان یک آیه هم نشان از او دارد.
۲. قرآن را گاه به گاه می خوانند. اهل قرآن یا در پگاه یا در دل شب قرآن را می گشایند و آیاتی از آن را می خوانند. ولی اصحاب میخانه و اهل پیاله، همان یک آیه را مدام می خوانند. و رخ یار را مدام می بینند. غرقه در تجلی حصرت حقند.
آن یک آیه که بر پیاله نقش بسته است نمایشگر او است. نشان دهنده او است. نشان از رخ یار است چنان که حافظ بعدها گفته است
ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم.
مقایسه بین قرآن که کتاب و کلام الهی است و پیاله که تجلیگاه حضرت حق و خدای یکتا است.
مقایسه قرآن و پیاله که هر دو ظرفند مقایسه ای بسیار زیبا و دلچسب است. پیاله کتاب تکوین است و قرآن کتاب تدوین. کتاب تکوین را یک آیه است اذا اراد الله بشیء ان یقول له کن فیکون. اما کتاب تدوین را به طاهر شش هزار و ششصد و اندی که فی الواقع هزار هزار ایه است.
پیاله که با آن، هم می شود جرعه جرعه از چشمه سار معرفت قرآن چشید و هم در آن خدای واحد سبحان را دید.
باید این بیت را گذاشت در کنار شعر مولوی که می گوید هادی بعضی و بعضی را مضل. قران هم هدایتگر است و هم گمراه کننده است. مهم مظروفی است که از این ظرف بهره می برد. مهم آن که چه کسی چه طرفی از این پیاله و پیمانه می برد.
مهم دلی است که به قرآن سپرده می شود. مهم لبی است که بر پیاله نهاده می شود.
تفاوت خیام با دیگر مستان در این است که او در پی آگاهی و هوشیاری است. هوشیاری خود را در مستی می جوید نه که در مستی و با مستی به دنبال فراموشی یا از خود فراموشی باشد.
خیام چه زیبا اخر شعرش را رها کرده است تا اهل خرد بیندیشند ولی نشانه هایی از آن داده است. از آیه ای قابت و مانا سخن گفته است. از آیات سخن نگفته است بلکه به آیه ای بسنده کرده است. چون برای ذو الایه یک آیه کافی است. یک ایه بزش در جهان هستی نیست و همان یک آیه هم نشانگر صاحب ایه است. او است. از او و به سوی او و در او.
