خیام و رباعیات او
رباعیات فراوانی به خیام نسبت داده اند که شاید دیگران سروده باشند ولی یقینا بخشی از رباعیات که از خود خیام است. لذا بغضا به حذف ضافه کردن رباعیات خیام پرداخته اند.
از آن جهت که این رباعیات از نظر سبک شناسی به خیام نمی خورد حذف کرده اند.
بعضی از آن جهت رد می کنند که این رباعیات با اعتقادات خیام نمی سازد.
در اول مکاسب شیخ انصاری روایتی از تحف العقول نقل شده است. چون تحف العقول روایاتش فاقد سلسله سند است نسبت به اعتبار آن اختلاف نظر است.
مرحوم آیت الله سید عزالدین زنجانی در بررسی این روایت می فرمود: با توجه به محتوای این روایت ممکن نیست که چنین روایتی با چنین مضمون عالی از غیر معصوم صادر بشود. در نتیجه سند روایت را با محتوای ترمیم می فرمودند و روایت قابل اعتبار و استناد می شد.
مرحوم آیت الله سعیدی کاشمری در بررسی این روایت می فرمودند: از نظر سبک شناسی نمی آید که این روایت از معصوم(ع) باشد. بیشترروایات بر اساس پرسشی است که از ائمه (ع) می شده است. آن گونه نبود که امام صادق یا امام باقر علیهما السلام بفرمایند در ادامه جلسات قبل تا به این جا را گفتیم و اینک ادامه بحث. اولا این گونه نبوده است و بعد هم به سبک و روش ائمه نمی خورد که مسائل را دسته بندی و شسته و رفته ارائه کنند. لذا نمی شود به این روایات استناد کرد.
با توجه به این دو دیدگاه نسبت به تحف العقول چه می شود کرد؟
حقیر جزوه ای در سیره و روش عملی حضرت امیر(ع) در نگاشته بودم. یکی از نقدهایی که نسبت به آن جزوه به دستم رسید این بود که این فلان روایت که شما نقل کرده اید با اعتقادات ما نمی سازد.
این نقد را اگر به منزله یک ملاک و شاخص بگیریم در حقیقت یکی از شاخصهای رد یا قبول یک روایت یا حدیث اعتقادات خود ما است. اگر روایتی با اعتقادات ما ساخت که می شود صحیح و قابل اعتنا و اگر با اعتقادات ما سازگار نبود باید کنار گذاشته شود.
سوال من از آن ناقد این بود که اعتقادات خودمان را چگونه ارزیابی کنیم؟ اگر حضرت امیر(ع) دارای ویژگی هایی است. باید از همین روایات با شاخصهایی که در علم درایه و رجال داده شده است ارزیابی شود و اعتقادات ما هم باید بر اساس همین روایات باشد. نه این که یک چهره و شخصیت از خودمان از حضرت امیر بسازیم و بعد سراغ سخنان ایشان برویم و روایات را غربال کنیم. این شاخص بیشتر اعمال سلیقه است.
نسبت به رباعیات خیام هم یک چنین وضعیتی داریم. بعضی می گویند فلان واژه متعلق به قرن هشتم است یا مثلا برای در ادبیان فارسی و شعر پیش از قرن هفتم نداشته ایم و... این سبک شناسی است باید خود اساتید سبک شناس نظر بدهند و به توافق برسند.
بعضی به اقتضای نسخ کهن متنی را تصحیح می کنند. این هم روش قابل اعتنا در عرصه نسخه شناسی است. اما شگفت این که بعضی روایتی و یا نقلی از خیام را رد می کنند با این استدلال که این شعر با اعتقادات خیام نمی سازد.
ما اعتقادات خیام را باید از خود متون خیام به دست بیاوریم یا نه؟ بر چه اساسی فلان شعر از خیام نیست؟ چون با اعتقادات خیام نمی سازد. این اعتقدات را از کجا آوردیم؟ خود همین شعر که شما ردش می کنید بیانگر اعتقادات خود خیام است. این شعر چه بسا با تصویری که شما از خیام دارید نمی سازد. تصویر خودتان را درست کنید نه آن که شعر را دون دلیل رد کنید. ما که هنوز از خیام چیزی در اختیار نداریم جز همین رباعیات. شاید همین رباعی هم از خیام باشد و بیانگر اعتقادات او. از کجا معلوم؟ با چه جرات و جسارتی بعضی از رباعیات را رد می کنند؟ مگر خیام قرار است مبتنی بر ساختار فکری من و شما شکل پیدا کند؟ ما باید از آثار خود او پی به اندیشه او ببریم. به صرف این که بخشی از اشعار با اعتقادات خیام نمی سازد را کنار می گذاریم و با بخش باقی مانده اعتقادات خیام می سنجیم. این روش غیر منصفانه متاسفانه نسبت به متون کهن وجود دارد. چون من نمی پسندم پس امام و حکیم و فیلسوف هم نباید چنین سخنی گفته باشند.
به نظر می رسد بخشی از رباعیات خیام؛ نسخه بدلهای همین رباعیات است. یک رباعی را خود خیام گفته و این رباعی منتشر شده است و بعد هم خواسته تا همان آن را تصحیح بکند ویا تغییری در آن ایجاد کند. این تغییر گاه جزیی و گاه کمی بیش از جزیی بوده است. رباعیاتی که خود خیام چه بسا تصحیح کرده است بعد از انتشار اصل خود رباعی بوده است. بدین جهت بعضا اشعار خیام را با نسخه بدلهای آن شاهد هستیم.
کاش می شد رباعیات را به نرم افزاری داد تا نسخه بدلهای آن را در آورد. گرچه همین نسخه بدلها هر یک زیبایی خاص خودش را دارد. کم از نوشیدن شراب نیست.
حسن جمشیدی خراسانی
https://t.me/joinchat/AAAAAFh5234GQY9qEzYVSA
