367
به توبه متصف گردد در آن دم
شود در اصطفی ز اولاد آدم
سخن در سلوک بود و طریق به سوی حق. در سیر الی الله و حرکت به سمت و سوی خداوند. حرکت و گام نهادن در این مسیر چندان راحت و ساده نیست:
رنج بردم روز و شب عمری دراز
تا به صد زاری دری کردند باز
تو بدین زودی بدان در کی رسی
در نخستین پایه بر سر چون رسی
مقام توبه
اولین مقام که سالک در آن گام می نهد و ورود می یابد مقام توبه است. توبه را باب الابواب گویند. چون سالک و طالب به وسیله توبه به مقام قرب حضرت خداوندی وصول می یابد:
ما درین انبار گندم می‌کنیم
گندم جمع آمده گم می‌کنیم
می‌نیندیشیم آخر ما بهوش
کین خلل در گندمست از مکر موش
با تلاش بسیار هرچه جمع می کنیم می بینیم که بر باد فنا می رود. مولوی می فرماید یک جای بار شما و انبان شما مشکل دارد. باید اول راه آفت خیز را بست. موش همان آفت است. همان گناهان است.
اول ای جان دفع شر موش کن
وانگهی در جمع گندم کوش کن
توبه به معنای رجوع است. به معنای برگشت: ثم اجتباه ربه فتاب علیه و هدی(طه آیه 122) بعد از توبه حضرت آدم، خداوند سبحان توبه او را پذیرفت و به سمت آدم برگشت. و آدم را برگزید. در آیه دارد که تاب علیه. به سمت او برگشت. توبه در اصطلاح به معنای برگشت الی الله است. ثم تاب علیهم لیتوبوا(توبه آیه 118) ابتدا خداوند سبحان به ایشان تفضل می فرماید و مورد رحمتش قرار می دهد تا برگردند این نعمت اول است و آنها بر می گردند. و طاعت و انقیاد پیشه می کنند که این نعمت دوم است.
در اصطلاح اهل شریعت توبه به معنای ندامت و پشیمانی نسبت به معصیت است. مثلا نباید مشروب می نوشید چون شرع آن را حرام فرموده است. این معصیت است. اما اگر شرب خمر کرد ولی نه به جهت شرع بلکه از آن جهت که دچار سردرد شدید می شود. این توبه نیست. در صورتی که تصمیم جدی گرفت که دیگر بارهد سراغ مشروبات نرود. علیرغم آن که پولش را دارد و قدرت وتمکنش را هم دارد ولی سراغش نمی رود. این می شود توبه. حقیقت توبه آن است که سالک حقیقی از هرچه که مانع از رسیدن وی به حضرت حق است چه مانع دنیوی باشد و چه اخروی و از هرچه که توجه او را به غیر خدا جلب کند و مانع توجهش به خداوند بشود همه این موانع صوری و معنوی و مادی و... را کنار بزند و فقط و فقط متوجه او شود این را می گویند توجه حقیقی. فنبذوه وراء ظهورم. (آل عمران آیه 185) همه آنها را پشت سرشان افکندند و دیگر به آن حتی نگاه هم نکردند.
توبه بر چهار نوع یا دارای چهار مرتبه است:
یکم- توبه کفار بازگشت از کفر به سمت ایمان است. کسی که غیر خدا را می پرستد توبه کند و به سوی خداوند برگردد و خداوند را بپرستد. این اتفاق در حوزه عقاید رخ می دهد.
دوم- توبه فاجر و فساق و آن بازگشت از فسق و فجور و مخالفتهای علنی با شریعت است. کسی که با شریعت از در مخالفت وارد می شود. یا کلا انکار می کند و یا بی انکار انکار کند واجبش را ترک و حرامش را مرتکب می شود. توبه از همه اینها. این اتفاق در حوزه احکام و فقه رخ می دهد.
سوم- توبه ابرار و آن بازگشت از اخلاق ناپسند و اوصاف زشت است. این اتفاق در حوزه اخلاق رخ می دهد.
چهارم- توبه کملین و آن توبه و بازگشت از غیر حق به سوی حق است.
پشیمانی همیشه نسبت به اتفاقهایی است که تا به این لحظه رخ داده است. البته ممکن است کاری را هم باید می کرد که نکرد و الان پیشمان است. کلا پشیمانی نسبت به گذشته است. بر خلاف ترس که نسبت به آبنده است. شما نمی دانی که با چه چیزی مواجه هستی لذا می ترسی. یا نمی دانی که با تو چه خواهند کرد. موضوع ترس آینده است و موضوع پشیمانی گذشته است.
